Trabzonspor'dan önce Necm-i Ati vardı

Eski başbakanlardan Prof. Dr. Necmettin Erbakan'ın onursal başkanı olduğu Necm-i Ati Spor Kulübü'nün tarihinde birçok önemli ayrıntı var:

Arapça necm (yıldız) ve ati (gelecek) kelimelerinin birleşimden oluşan ve “geleceğin yıldızı” anlamına gelen Necm-i Ati kulübü; Trabzon merkezinde, 13 Mart 1923’de zamanın Gümüşhane Milletvekillerinden Yusuf Ziya Bey’in önayak olması ile kurulmuştu. Kulübün diğer kurucuları Hamdi Başman (Kitabi Hamdi bey olarak da bilinir), Agah Erdemli, Sırrı Altmışdört, Avni Keleş, İhsan Dursun, Süleyman Koçman, Hami Başman, Ahmet İpekçi, Sami Kalkeralp, Osman Cudi Gürsoy ve Selahattin Arıman’dır. Yusuf Ziya Bey dışındaki kurucularının tamamı Trabzon bölgesinden kişilerdir. Tüccar, memur, borsa katibi, fındık eksperi ve müteahhitlik yapmaktadırlar. Trabzon kaynaklı yerel bir söylenceye göre kulübün ismi onun kurucularından birisinin iki oğlunun, yani Necm ve Ati’nin isimlerinden gelmektedir; ancak bu bilgi doğrulanamamıştır.

Necm-i Ati’nin forma rengi evvela kırmızı lacivert, 1943 yılında Birlikspor ile birleşmesinden sonra ise sarı lacivert olmuştur. Kulüp başlangıçta atletizm, denizcilik, avcılık gibi sporlarla; resim ve müzik gibi güzel sanatlar ile gündeme gelir. Futbol şubesi sanki biraz daha geri plandadır. Futbolda Zerbank Müdürlerinden Sait Uzun, Naim, Asım ve Ali isimli gençler bilinen kişilerdir. Asım 1937 yılında Trabzon’dan başlayarak ilk defa bisikletle Türkiye turunu yapmıştır.

Necm-i Ati kulübü, Trabzonspor’un kurulup ulusal lige iştirak etmesine kadar Trabzon’daki yerel ligde mücadelesini sürdürür: 1924-1925 futbol mevsiminde İdman Ocağı, İdman Grubu, Necmi Ati, Sebat Lise ve Muallim Mektebi talebelerinin iştirakiyle yapılan maçlar neticesinde şampiyonluğu İdman Ocağı kazanmıştır. Yapılan maçların bir lig hüviyetinde olmasından ziyade bir kupa hüviyetinde olduğu söylenebilir. Üstelik koşullar da son derece kötüdür. Maçların yapıldığı Kavak Meydanı’nda kale direkleri seyyardır, maçlardan az önce direkler yerlerine çakılır ve file geçirilir.

Bu tarihlerde, Necm-i Ati kulübünün spor alanındaki faaliyetlerinin Trabzon dışında da pek ses getirdiği söylenemez. Türk sporunun öncü dergilerinden olan Spor Alemi (1919-1929) dergisinde Trabzon şehrine ilişkin spor haberlerinde bilhassa İdman Ocağı, İdman Yurdu ve hatta Trabzon Lisesi gibi takımlarından bahsedilir ve onlar arasındaki rekabet gündeme getirilirken;Necm-i Ati’nin pek ismi anılmaz. Futbol alanında uzunca bir süre gölgede kalmakla birlikte İdman Ocağı ve İdman Gücüarasında yaşanan ikili çekişmeden faydalanarak 1950-1951 ve 1952-1953 yıllarında Trabzon Futbol Ligi şampiyonluğunu kazanır. Ancak bu başarıları kalıcı olmaz ve sürekli irtifa kaybeder.

Necm-i Ati kulübü, 1940’lı yıllarda da tiyatro temsilleri ile de gündeme gelmiştir. Temsil kolunun sahnelediği oyunlardan bazıları Kanun Adamı (Vedat Örfi Bengü), Tavsiye Mektupları (Mavrey’den uyarlama), Bir Damla Yaş (Mücteba Or), Yirmibirinci Asırda (Mücteba Or) ve Köroğlu (Muharrem Gürses) olarak sayılabilir.

Eski Harfli Spor Basını
Türkiye’de modern spor 1900’lerin başından itibaren yaygınlık kazanmaya başlamıştır. Bunun yazılı basına yansıması oldukça geç bir tarihte ve sınırlı şekilde olmuştur. Basın yayın özgürlüğünün II. Meşrutiyet’le birlikte gerçekleşmesinden sonra Osmanlı İmparatorluğu topraklarında yayınlanan gazete ve dergi sayısı hızla artmış, ancak bu dergiler genellikle siyasi ve sosyal yaşama ilişkin olmuş, spor dergilerinin sayısı sınırlı kalmıştır. Spor kültürünün toplumda yerleşmemiş olması, güreş, okçuluk, binicilik gibi ata sporlarımız dışında spor kavramının pek bilinmiyor olması bunda etkilidir.

Bu noktada spor hayatının basın yayın dünyasına nasıl yansıdığı önem kazanmaktadır. Spor haberleri 19.yy’ın sonundan itibaren önce gazetelerde görünür olmuş ardından spora yönelik ihtisas dergileri çıkarılmıştır. Eski harfli Türkçe süreli yayınlar üzerine Osmanlı-Türk Süreli Yayınları ve Gazeteleri (1828-1928) başlıklı önemli bir çalışma yapmış olan Hasan Duman’a göre Türkiye’de yayınlanan ilk futbol dergisi Futbol (1910) isimli dergidir. Hasan Duman; Necm-i Ati dergisini spor dergileri başlığında maarif-öğrenci/izcilik dergileri içerisinde sınıflandırmaktadır.

İlk Kulüp Dergisi: Necm-i Ati
Türkiye’nin ilk kulüp dergisi olan Necm-i Ati dergisi, Trabzon Necm-i Ati kulübünün yayın organı olarak 1928 yılında sekiz sayı olarak yayınlanmıştır. Derginin birinci ve dördüncü sayıları İstanbul’da bulunan Hakkı Tarık Us Kütüphanesi’nde, sekizinci sayısı ise Erzurum Atatürk Üniversitesi Kütüphanesi ile Bursa İl Halk Kütüphanesi’nde bulunmaktadır. İki, üç, beş altı ve yedinci sayıların yayınlanmış olduğu düşünülmekle birlikte Türkiye’deki kütüphanelerde bu sayıların kaydı bulunmamakta, yalnızca özel koleksiyonlarda olduğu düşünülmektedir. Bu çerçevede incelememiz adıgeçen üç sayı ve ikincil kaynaklarla sınırlı kalacaktır.

Necm-i Ati dergisinin sorumlu yazı işleri müdürü (muharrir-i mesul): Osman Cudi Bey’dir. İlk sayısı 1 Kanunusani 928 (1 Ocak 1928) tarihinde dört sayfa ve her sayfası iki sütuna ayrılmış olarak çıkan Necm-i Ati, logosunun altında “Trabzon Necm-i Atikulübü tarafından çıkarılır; edebi, içtimai terbiyevi ve spordan bahis mecmuadır.” ifadesi yer almaktadır. Sağ üst köşede dergi numarası (numero 1) olarak ifade edilmiş olup altında “Yazı ve idare işleri için Necm-i Ati’ye müracaat edilmelidir” yazısı yer almaktadır. Sol üst köşede tarihin altında “Senelik abonesi her yerde bir lira beher nüshası on kuruştur” ifadesi yer almaktadır. Dergi İstikbal Matbaası’nda basılmaktadır.

İlk sayıda Atatürk kapakta
Derginin ilk sayısının kapak fotoğrafı Atatürk’e ayrılmış olup, fotoğraf altında “Gençliğe hakkını veren, benliğini tanıyan büyük dahi Gazimiz ve mukaddes sözlerinden bazıları.” ifadesi bulunmaktadır. Resmin sağ tarafında diktörtgen çerçeve içerisinde bu sözler verilmiştir. “İçtimai hayatın mebde-i ukdesi aile hayatıdır.” “Medeniyetin emr ve taleb ettiğini yapmak insan olmak için kafidir.” “Genç fikirli demek, hakiki fikirli demektir.” “Medeniyet öyle kuvvetli bir ışıktır ki ona bigâne olanları mahveder.” “Esaslı ve kuvvetli bir nokta-i azimeti bulduktan sonra ondan muazzam gâyeye yürümek ve ona vasıl olmak elbette müyesser olacaktır.”Sol taraftaki diktörtgen içinde ise “Büyük işler, mühim teşebbüsler ancak müşterek mesai ile kâbil-i temindir. Halka yaklaşmak ve halkla kaynaşmak daha çok ve daha ziyade münevverlere tevcih eden bir vazifedir. Gençlerimiz, münevverlerimiz ne için yürüdüklerini ve ne yapacaklarını evvela kendi dimağlarında iyice takarrür etmeli ve onları halk tarafından iyice ve kâbil-i hazm ve kâbil-i kabul bir hale getirmeli ve ancak ondan sonra ortaya atmalıdır.” Atatürk’ün vurguladığı ve derginin ön plana çıkardığı hususlar gençlik, eğitim, medeniyet, aile hayatı, topluma yön verme, halka yaklaşma, gibi kavramlardır.

Sadece spor dergisi değil
Necm-i Ati dergisi kulübün resmi yayın organı hüviyetinde olup salt bir spor dergisi değildir. Zaten Necm-i Ati kulübü de resim, müzik ve eğitim faaliyetleriyle gündeme gelir. Derginin yayını tüm bu faaliyetlerin bir yansıması olarak değerlendirilmelidir. Elimizdeki üç sayıda da tek bir spor karşılaşmasına ilişkin fotoğraf veya resim bulunmamaktadır. Aslında kulübün kurucularına baktığımızda bunun ipuçlarını görürüz. Kurucular spordan ziyade kültür faaliyetleri ile gündeme gelmiş kişilerdir. Attila Aşut’a göre Kitabi Hamdi Efendi, Trabzon’un ilk kitapçısıdır; kitabevi 1885 yılında kurulmuştur. Kitabi Hamdi aynı zamanda yayıncılık yapmıştır. İşe kırtasiyecilik ile başlamış, Belçika’dan kağıt getirip çoğu ders kitabı niteliğinde 51 kitap yayınlamıştır. İstanbul’dan getirttiği kitapları hem satışa sunmuş hem de “kiralık kitap” uygulamasını başlatmıştır. Attila Aşut da dergiyi kültür-sanat dergileri içerisinde tasnif eder. Mehmet Akif Bal’a göre harf inkilabından sonra tüm kitapları elinde kalan Kitabi Hamdi Efendi, hayatının son yıllarında Trabzon’dan ayrılarak İstanbul’a yerleşmiştir. Kulübün kurucularından ve derginin de sorumlu yazı işleri müdürü olan Osman Cudi Gürsoy 1927-1932 yılları arasında yine Ticaret isimli bir gazete çıkarmıştır. Trabzon Ticaret Odası eski başkatibi Osman Cudi Bey, Yomra Arsin İtibari Zirai Kooperatifi Meclis İdare Reisliği de yapmıştır. Aynı zamanda Necm-i Atikulübünün mürakabe (denetim) üyesidir. Uzun müddet Trabzon Halkevi’nde çalışmış ve CHP katipliğinde bulunmuştur.

Dergi’de kimlerin yazıları yayınlanmıştır? Tespit edebildiğimiz kadarıyla, Ahmed Mürsel, Hüseyin Hüsni, Muammer Mazhar, Mazhar Dündar, Halid Hilmi, Selahattin, Maarif Vekili Mustafa Necati, Erzurum mebusu Nafi Atuf, İstanbul mebusu Dr. Nureddin Ali, Mardin mebusu Nuri Bey, Beyazid mebusu Bayraktaroğlu Halid, Dr. Refet Osman, Mimar Mazhar, Dr. Naci Bey, Halid Hilmi yazarlardan bazılarıdır.

Derginin birinci sayısının ikinci sayfasında Necm-i Ati kulübü idare heyetinin görev dağılımı ile ilgili bilgi verilmiştir. Habere göre Miralay Yusuf Ziya Bey Efendi (Fahri Reis), Osman Cudi Bey (Birinci Reis), Yusuf Kenan (İkinci Reis), Hadi (İdare Müdürü), Sabri (Müfettiş), Agâh Bey (Kâtib), Ahmet (Kapudan-ı Umumi), Hüsnü (Muhasib), Süleyman (Veznedar) olarak görev yapmaktadır. Kulübün musiki (müzik), avcılık ve resim şubeleri bulunmaktadır. Musiki şubesi reisi Cemil, avcılık şubesi reisi Bahri ve resim şubesi reisi Zeki’dir. Aynı haberde kulübün 260 azâsı bulunduğu belirtilmekte olup bu sayı 1928 yılı için oldukça kayda değerdir. Diğer yöneticilerden Agâh Erdemli, ailesiyle birlikte Kafkasya’dan göç etmiş, 1925-1926 yılları arasında Necm-i Atikulübünde futbol, atletizm ve barfiks sporu yapmış, gelişmiş vücudu nedeniyle bayramlarda kulübün bayrağını taşımış bir sporcudur.

Derginin elimizdeki sayıları içerisindeki en dikkate değer yazılardan birisi altıncı yıl merasiminde kulüp reisi Osman Cudi Bey’in yapmış olduğu konuşmadır. Yazımız ekinde yer alan orjinal nüshadan hareketle bazı noktalara dikkat çekmek istiyorum:

- Osman Cudi Bey konuşmasında Necm-i Ati kulübünün kuruluş tarihini 13 Mart 1923 olarak vermektedir. Kulübün başkanının kuruluş tarihini bu şekilde belirtmesiyle diğer kaynaklarda yer alan farklı tarihlerin aslında doğru olmadığı ortaya çıkmaktadır.

- Konuşmada Necm-i Ati kulübünün denizcilik, avcılık, atletizm ve resim ile iştigal etmekte olduğunu öğreniyoruz. Kulübün o dönemde, sanılanın aksine futbola ilişkin dikkate değer bir faaliyetinin bulunmadığı düşünülmektedir. Kulüp; faaliyetlerini şubeler aracılığıyla sürdürmekte olup, musiki, avcılık ve resim şubeleri ile ilgili bilgiler verilmektedir.

- Musiki şubesinin oldukça aktif olduğu anlaşılmaktadır. Şube mensupları Tayyâre, Himaye-i Etfâl; Fakir Mekteb Çocuklarına Yardım Cemiyetleri gibi cemiyetlere yardım organizasyonlarında yer almıştır. 1925 yılında kurulmuş olan Tayyâre Cemiyeti’nin; o tarihlerde Trabzon’da düzenleyeceği Tayyâre Balosu için bir caz bandosu oluşturulması gündeme gelmiş ancak talep edilen paranın yüksekliği nedeniyle baloyu düzenleyenler zor durumda kalmıştır. Devreye giren Necm-i Ati musiki şubesi; kendi mensuplarından bir caz bandı oluşturarak baloyu düzenleyenleri masraftan kurtarmıştır. Bu noktada bir bando oluşturacak kadar müzik ve enstrüman bilgisinin kulüp mensuplarında var olduğu anlaşılıyor. Avcılık şubesinin de bir kısım vahşi hayvanı avlamaya yönelik olarak bazı av partileri düzenlediği anlaşılmaktadır. Resim şubesinin İstanbul dışında Türkiye’de ilk defa bir resim sergisinin açılışı için çalışmalar yaptığı ifade edilmiştir. Kesin olmamakla birlikte Necm-i Ati kulübünün resim şubesinin reisi olarak yukarıda adı geçen Zeki’nin, dönemin ünlü ressamı Zeki Kocamemi olduğu tahmin edilmektedir. Babasının Trabzon milletvekili seçilmesi nedeniyle 1927 yılında Trabzon Lisesi’nde oğrenim gören Bedri Rahmi Eyüboğlu’nun Zeki Kocamemi tarafından keşfedildiği hatırlandığında Bedri Rahmi Eyüboğlu’nun da Necm-i Ati resim şubesine devam eden öğrencilerden birisi olduğu düşünülebilir. Gerçekten de resim şubesinin Necm-i-Ati kulübünün en etkili şubesidir. Kudret Emiroğlu Trabzon Çalıkuşu Gazetesi ile ilgili olarak kaleme aldığı yazıda gazetenin 20 Mayıs 1926 günkü ikinci sayısında “Necm-i Ati Resim Sergisi” haberi ile ilgili bilgi vermektedir: Haberde“Trabzon’umuzun bu çok nezih kulübü yarınki Cuma günü ilk resim sergisini açacaktır. Bu güzel teşebbüsün muvaffakiyetle başarılması bizi fevkalade memnun eden bir hadisedir. Gelecek nüshamızda sergiye aid daha etraflı bir makale ve mümkün olursa resimler neşredeceğiz.” denilmektedir.

Usul, ticaret ve lisan dersleri
- Yukarıdaki faaliyetler dışında Necm-i Ati kulübünün 30 üyesinin Mersin’de bir çadır kurarak kamp yaptığı; aile hayatını canlandırmak için her on beş günde bir toplantılar düzenlediği, Trabzonlu gençlere yönelik olarak usul, ticaret ve lisan dersleri düzenlediği belirtilmiştir.

İlk sayıda Atatürk’ün fotoğrafının ve mesajlarının dergi sayfalarında yer alması kulübün başkanı Osman Cudi Bey’in dönemin başvekili İsmet Paşa’ya hürmetini belirtmesi, diğer sayılarda olduğu gibi dönemin siyasi elitleriyle olumlu ilişkiler geliştirdiğini göstermektedir.

Necm-i Ati kulübü faaliyetinin çerçevesi ile üyelerinin ilgilendiği konular onu salt bir spor kulübü olmaktan öteye taşımaktadır.Necm-i Ati esasen bir kültür kulübü şeklinde faaliyet göstermektedir. Kulüp; 1930’lardan itibaren Atatürk’ün önerisi ile ülkenin çağdaş medeniyetler seviyesine yükselmesini ve devrimlerin toplumca benimsenmesini sağlamak üzere kurulan Halkevleri’ne benzetilebilir.

İncelememizde futbol konusunda karşımıza çıkan en kapsamlı yazı, derginin dördüncü sayısında yayınlanan eski futbolculardan Cafer (Çağatay) beyin hatıratı olup bir önceki sayıdan devam ettiği belirtilmektedir: Cafer bey Altınordu kulübünün sıkıntılarını anlatarak başladığı yazısında konuyu Galatasaray’ın 1921 yılında gerçekleştirdiği Avrupa turnesine getirmektedir. Turne kapsamında Almanya, İsviçre, Çek ve Macaristan ziyaret edilmiştir. Galatasaray kulübü bu turneye Fenerbahçe, İttihatspor gibi takımlardan aldığı oyuncuları da dahil ederek katılmış ancak yaptığı onsekiz maçta çok başarısız sonuçlar almıştır. Zamanın meşhur sporcuları Zeki Rıza, Refik Osman, Alaattin, Bedri ve yukarıdaki satırları kaleme alan Cafer de Galatasaray’a destek vermek üzere takıma katılmışlardı.

Necm-i Ati dergisinin son sayısı 1 Ağustos 1928 tarihinde yayınlanmıştır. Son sayıda da ağırlıklı olarak duyurular, şiir ve hikayeler yer almıştır. Elimizde olmayan daha önceki sayılardan devam ettiğini düşündüğümüz yazı dizileri de bulunmaktadır. Önümüzdeki yazımızda derginin bu son sayısındaki ilginç yazılarla ilgili bilgiler vereceğiz.

(Kaynak: Trabzonspor Dergisi Mayıs 2012 sayısı / Ali Eroğul)