Koleksiyoncuların gözdesi: Suyu duayla buluşturan şifa tası

Eski medeniyetlerden itibaren şifa arayışında suya ve duaya önemli bir misyon atfediliyordu. Şifa taslarının da tıbbın ilerleyemediği veya baskın ilimlerden daha geride kaldığı yörelerde, toplumun gelenek ve inançları doğrultusunda özellikle nedeni bilinemeyen ve teşhis bulunamayan hastalıklarla mücadele yöntemi olarak ortaya çıktığı düşünülüyor. Yabancı literatürde büyülü/sihirli tıbbi kase, Türkiye'de de bölgesel olarak tihtap tas, çiçek tası, korkutası gibi çeşitli isimlerle anılan şifa tasını kullanmadaki esas gaye, insanlarda ve hayvanlarda meydana gelen hastalıklara bu taslardan içilen suyla şifa bulunacağı inancıydı.

Şifa taslarının başlangıcı Müslümanlığın çıkış tarihine dayandırılsa da buluntular geç antikiyeye, M.Ö. 1. bin yılda Kuzey Mezopotamya ve Suriye civarında yaşamış olan Aramilere kadar gittiğini gösteriyor. 12. yüzyıl tarihli, Büyük Selçuklular'ın Haleb Atabeyi Sultan el-Melike'l-adil Mahmud ibn Zengi için özel hazırlanan şifa tası da İslami dönem şifa taslarının en erken örneklerinden sayılıyor.

İslami örnekleri 12. yüzyıldan 20. yüzyıla kadar uzanan şifa tasları, dönem dönem çeşitli şekil ve formlarda karşımıza çıkıyor. Çoğunluğu bakır, bronz ve pirinçten yapılmış olmakla beraber nadiren pişmiş toprak, seramik ve porselenden yapılmış örnekleri de görülüyor.

Koruyucu ve iyileştirici etkisi olduğu inanılan çeşitli ayet, dua gibi kutsal ve anlaşılır metinler taşıyan şifa taslarının, tılsımlı düzenlemeler, sayılar, semboller, gezegen ve Zodyak kuşağı tasvirleriyle bezenmiş olanları da bulunuyor.

Düz dipli olanlarına rastlanılan, 16. yüzyıldan sonra ise çoğunlukla kürevi, konik ya da kesik konik şeklinde ortasında göbek diye isimlendirilen bir forma bürünen şifa taslarındaki bu tasarımın, kullanım kolaylığı ve suyun sıçramaması için yapıldığı öngörülse de ikonografik bir sembol olarak kozmik dağı simgelediği görüşünün daha kuvvetli olduğu belirtiliyor.

Tasların kullanımında her bölgenin inancına göre çeşitli ritüellerin uygulandığı görülüyor. Tasa su konulurken, Kıbleye karşı akan bir pınar, çeşme veya çaydan su alınması, gün doğmadan evvel alınması, alınan suyun ayak basacak hiçbir yere dökülmemesi, doğan ay hesabıyla ayın ilk çarşamba günü su alınması, yalnızca cuma günü su alınması gibi hususlara dikkat edildiği belirtiliyor.

Günümüzde bazı ülkelerde az da olsa kullanımı devam eden, Türkiye'de ise yaygın kullanımını kaybeden şifa taslarına, bir koleksiyonda, antikacıda, müzede ya da sergide rastlanabiliyor.

Koleksiyoner Haluk Perk, yaklaşık 30 yıldır arkeolojik eserler ile antik ve etnogratif dönemlere ait eserler biriktiriyor. Anadolu tıp tarihine ilişkin eserlerin yer aldığı koleksiyonunda, şifa tasları da önemli bir yer tutuyor. Perk, antikacılardan ya da müzayedelerden temin ettiği, çeşitli dönemlerden kalma 100'ü aşkın şifa tasına ev sahipliği yapıyor.

erk, insanoğlunun şifa bulmak, rahatlamak ve nazardan korunmak için arayışa yöneldiğini, şifa taslarının da geleneksel tıp uygulaması olarak kullanılmaya başlandığını anlattı.

Perk, koleksiyonunda Arami dönemine ait, M.Ö. 1. bin yıldan kalma pişmiş topraktan şifa taslarının bulunduğunu fakat üzerinde yazılanları okutamadıklarını söyledi. 

Perk, "Koleksiyonumuzda 12. yüzyıla tarihlediğimiz Selçuklu dönemi, literatürde kına tasları diye geçen taslar var. Bunlardaki yazıları okuttuğumuzda 'Kullanan kişiye saadet, bolluk, şifa getirsin' anlamında ibareler gördük. Sığ ve tabanları düz olan, bronzdan üretilmiş bu tasların ritüelik özelliği dışında bir kullanımı olmayacağı ve şifa amacıyla üretildiği sonucuna vardık" dedi.

Perk "Daha sonra 14 ve 15. yüzyıla tarihlenen, tam tespit edemediğim ama Memluk döneminde olabileceğini düşündüğümüz daha oval formlu taslarla karşılaşıyoruz. Bunlardaki yazıları okuduğumuzda da artık çok daha net şekilde tıbbi amaçla üretildikleri görülüyor. Akrep sokmasına, köpek ısırmasına, kuduza vesaire... Sonra çok yaygın bir şekilde Osmanlı döneminde ve İslam coğrafyasında geçerli göbekli ya da düz tabanlı İslami şifa taslarını görüyoruz" diye konuştu. 

Şifa taslarının görevlerine göre isminde değişikliklere şahit olduklarını, doğu bölgelerinde çiçek tası, tihtap tası gibi isimler verildiğini kaydeden Perk, "Çiçek tası demelerinin sebebi çiçek hastalığından dolayı. Hayvanların yakalandığı çiçek hastalıklarına iyi gelmesi amacıyla da kullanıldığı tespit edilmiştir" dedi.

Haluk Perk, "Bu taslarda genelde şifa ayetleri, nazardan koruyucu Felak ve Nas surelerinin olduğu, aynı zamanda buradaki yazılarda şifa tasının gücünü arttırıcı Mührü Süleyman ya da değişik vefkler de göze çarpıyor. Bazı taslarda 12 kemer oluyor. Bu 12 kemerin burçlara ya da gezegenlere atfedildiği de söyleniyor ama İran kökenli taslarda daha çok 12 imama övgüyle muhabbet anlatan ibarelere şahit oluyoruz" diye konuştu. 

Haluk Perk, şifa taslarının farklı kullanım şekilleri olduğuna işaret ederek, "Yörelere göre, temiz sudan belli zamanlarda alınıp yıkanılması ya da bunun içerisinde değişik dualar olan muskaların eritilerek mürekkebin suya karıştırılıp bunun içirilmesi gibi farklı örnekler var" dedi.

Herkesin şifa tasını kullanamadığını belirten Perk, "Erken dönemlerde çok bilinçli din adamlarının olmadığını varsaydığımızda, şifa taslarının farklı yörelerde dini anlamda kendini geliştirmiş, daha saygın kişiler tarafından kullanıldığını söyleyebiliriz. El verme yöntemiyle bunların kullanımının yetkilendirilmesinin söz konusu olabileceğini de düşünüyorum" diye konuştu. 

Perk, "Bu tasların kullanımının ve kullanılacak suyun alınmasının da bir ritüeli var. Temiz olması lazım, belli zamanlarda alınması lazım gibi. Hatta Osmanlı'da şifa tasları için su satan sebilci adında esnafın olduğunu görüyoruz. Kullanan kişilerin uygulamaları, kullanım amacı ya da hastalıklara göre ritüeller değişiyor. Üzerinde çok benzer ayetler olmasına rağmen farklılık da gözüküyor. Bunda yörenin hastalık yoğunluğu önemli olabiliyor. Oradaki önemli din adamı, saygın görülen birinin önerileri üzerine bunlar hazırlanıyor. Dökümle yapılmıyor, döküm tas üzerine yazılar kakılarak üretiliyor. Bunu kullanan insan iyi geldiğine inanıyorsa kesinlikle onu rahatlatıcı bir özelliği var, bu tartışılmaz" dedi. 

Perk "Bazı taslarda kırk anahtar denilen, bir tarafında besmele yazan, kurşundan ya da bronzdan üretilmiş parçaların bulunduğuna değinen Pek, bunun kırklamayla ilgili ritüelik bir özellik olduğunu ya da 40 gün boyunca tastan abdest alınması, su içilmesi veya yıkanılması için not edilebilmesi amacıyla tespih gibi kullanılmış olabileceğini düşündüklerini aktardı.

Göbekli olan şifa taslarının Frig etkili olduğunu belirten Perk, "Bunların Frig taslarındaki gibi göbekli olmasının 2 amacı olduğu araştırmacılar tarafından iddia ediliyor. Biri kullanım ve tutma kolaylığı, parmağın o yuvaya geçmesi suretiyle fonksiyonunun olduğu söyleniyor. Bazı araştırmacılar da bunların kozmik daire, kozmik tepe, dünyanın merkezi olacağını, onun da ritüel açıdan bir etkisi olacağını söylüyorlar. Gerçekten o tepelerde çok daha güçlendirici Mührü Süleyman gibi ya da daha kuvvetli ayetlerin yer aldığını görüyoruz" dedi. 

Koleksiyoner Haluk Perk, İran coğrafyasında bu tasların halen üretildiğini, hekimlerin ve ilacın yeteri kadar ulaşamadığı toplumlarda yaygın kullanımının devam ettiğini sözlerine ekledi.