Esra Gezginci İstanbul’un sırlarına kapı aralıyor: Şeyh Süleyman Mescidi'nde bin 700 yıllık 'Pagan Mezarı'

Bizans-Osmanlı mirası Şeyh Süleyman Mescidi, İstanbul’un fethinden 38 yıl sonra Zeyniye tarikatına mensup Şeyh Süleyman tarafından küçük bir tekke haline getirilmiş. Ama bu tarihi yapının çok daha öncesi var… Bazı kaynaklar, Bizans döneminde 5. yüzyıl dolaylarında bir mezar anıtı olarak inşa edildiğini yazar. Mescidin hikayesi nasıl başlıyor?

“Aslına bakarsanız, Şeyh Süleyman Mescidi, Doğu Ortodoks Pantokrator Manastırı'nın bir parçası olan eski bir Bizans binasından dönüştürüldüğü de düşünülüyor ama ünlü tarihçi Prof. Dr. Semavi Eyice bu mekanla ilgili bir makale kaleme almış, bu görüşün dayanaksız olduğunu dile getirmişti. Birazdan mescidin avlusuna gireceğiz ama önce bulunduğu semten de bahsetmek gerekiyor. Zeyrek İstanbul'un en eski semtlerinden biri. Bu sebepten yaşadığı büyük depremlere, yangınlara rağmen günümüze kadar ulaşan, tarih kokan birçok yapıya sahip… Peki Zeyrek ne demek? Zeyrek Mahallesi ismini, Fatih Sultan Mehmed dönemi alimlerinden Molla Mehmed Zeyrek’ten almış. Fatih Sultan Mehmed, İstanbul’u fethedince, yeni bir medrese yapıncaya kadar burada bulunan Pantokrator Manastırı’nı Molla Zeyrek’e tahsis ederek, eğitim ve öğretimi sürdürmesini istemiş.”

Zeyrek’teki evlerin mimarisi de dikkatimi çekti. Birçoğu ahşap. Bu evler de Osmanlı’dan izler taşıyor mu?

“Cumbalı ahşap evleriyle Zeyrek Evleri, dünya kültür varlığı olarak da oldukça önemli sivil mimarlık örneklerimiz arasında. Kısa süre önce profesyonel ekipler tarafından yenileme yapmış. cephe sağlıklaştırma çalışmaları da tamamlanmış. Bu kültürel değerlerimizi korumak hepimizin sorumluluğunda.”

"MAHALLEDE SADECE EVLER DEĞİL ÇEŞMELERİ DE MAŞHUR. ÖRNEĞİN ÇIRÇIR ÇEŞMESİ"

“Şimdi “Çırçır” ismi oldukça eskiye dayanıyor. Birkaç manaya geliyor ama buraya verilmesinin sebebi aslında tamamen suyla ilgili, çünkü bugün Sarıyer’de de benzer bir isimlendirme var. Alibeyköy’de de benzer bir isimlendirme var. Çırçır küçük pınar sağlık veren su anlamlarda kullanılıyor idi eskiden. Bu alanlarda da zaten evvelden hemen çok yakınımızdan bir Valens Kemeri geçiyor. İstanbul’a su taşıyan ana kemer hattı, burada ayazmalar da çok yoğun miktarda bulunuyor. Büyük bir ihtimalle isimlendirmenin kaynağında böylesine bir gerçeklik yatıyor. Çırçır çeşmesi olarak anılıyor olsa da aslında Hacı Eyüpzade Şükrü Bey Çeşmesi olarak biliyor çünkü 1860 yıllarında babası için Şükrü Bey tarafından yapılıyor, hayrat ediliyor yani. Osmanlı’nın son devir çeşmelerinden bir tanesi. Arka bölümünde ise çeşmeye suyunu vermesi için yapılmış olan hazne kısmı yer alıyor. Mermere oyma olarak yapılmış döneminin üslubunu taşıyan oyma diyebiliriz. Yalnız çeşmelerde değil az önce dolaştığımız sokaklardaki evlerde de izler görebiliriz.”

Şeyh Süleyman Mescidi için bazı kaynaklar eski bir kütühpane olduğunu da yazıyor?

“Orijinal yapılanması itibarıyla kesinlikle kütüphane değil, zaten böyle bir formasyonda kütüphane binası da olmaz. O tip bir işlevde kullanılmış olabilir, o yüzden bir yanılgıya sebep olmuş olabilir. Çünkü burayla ilgili ilk bilimsel anlamda çalışma 1877 yılında yapılıyor. O çalışmalarda Bizans anıtları kitabı vardır. Orada Şeyh Süleyman Mescidi’ne de 5-6 sayfa kadar ayrıyor. Hatta bir tane de gravürünü koyuyor oraya. Orada anlatırken tabii ki o dönem çok detaylı bir araştırma inceleme olmadığı için burayı kütüphane olabilir diye geçiyor. Vaftizhane olduğu da iddia ediliyor fakat bu dönem yapılan vaftizhaneler genelde kiliselerin kıyısında dibinde onun bitişik olarak yapılır. Aynı ayasofyada olduğu gibi. Böylesine münferit çok ayrı bir yerde bir vaftizhane olduğu bilinmiyor. Ancak bu 1950’li yıllarda alt tarafta mezar yapısı keşfediliyor. Nezih Fıratlı hatta bu konuda bir yayın yapıyor.”

Şeyh Süleyman Mescidi ne zaman yenileniyor, nasıl bir çalışma yapıldı?

“25 Eylül 2013’te başlayan restorasyon 7 Kasım 2016’da tamamlandı. Avluda arkeolojik kazılar yapılırken, arkeojeofizik, sismolojik testler ve taramalar uygulandı. Duvarda, Osmanlı dönemine ait çeşitli yazılar ve grafitiler de ortaya çıkarıldı. 19. yüzyıla ait olan tüm yazı ve grafitiler, konservasyon çalışmaları yapıldıktan sonra açıkta bırakıldı. Enerji tasarrufuna dönük çalışmalar da uygulandı. Mescit ve altındaki mezar odasında restorasyon çalışmaları yapıldı.”

MESCİDİN BODRUMUNDA PAGAN MEZARI

Yenileme çalışmalarında mescidin bodrum katında ise bir mezar yapısı bulunuyor, hangi döneme ait?

"Evet, mezar yapısı olarak Geç Roma döneminde inşa edildiğini düşünüyoruz. Esra, mescidin bodrum katında ise İstanbul’un ilk pagan mezarının izlerine ulaşıldığını da söylemek lazım, Şimdi mescid yapılan binanın bodrumunda, Roma döneminden kalma iki kat daha var. Altındaki ilk kat, sekiz bölümlü çoklu bir mezar yapısı. Terminolojide arcosolium adı veriliyor. Arcosoliumlar, pagan inanç döneminin mezar yapısı. İstanbul’da bulunuyor oluşu çok önemli. Bölümlerden birinde, adak kanının akıtılması için yapılmış sunağa ait parça bulundu. Bizans döneminde yağmalanmış, restorasyonda çatıdaki Bizans döneminden kalan amforaların da ortaya çıkarıldı ve koruma altına alındı."

"MEZAR YAPISI HANGİ İNANCA AİTSE ONA UYGUN YAPILIYOR"

“Burası komple mezar yapısı, o mezar yapısının bodrum katı da çoklu bir mezar yapısı, yani şu kemerli sisteme literatürde Arcosolium adı veriliyor. Yani kemer içindeki mezar yeri. Burası da tam paganizmle Hristiyanlık arasındaki geçiş süreci yapısı burası, tabii ki mezar yapılarında en önemli şey ritüel. Hangi inanca aitse o mezar yapısı ona uygun olarak yapılıyor. Bu tür yapıların aslı çok daha geçmişe gidiyor. Yani Mısır’da da var Mezopotamya’da da var. Genellikle Roma döneminde aile üyelerinin gömülmesi için yapılırdı bu tür yapılar. Sonra Hristiyanlıkla birlikte mevcut bu mezar yapıları dahil olmak üzere belli bir dönem benzer yapılar yapılmaya devam edildi. Burada Hristiyanlıkla ilgili hiçbir sembolik öneme ait hiçbir şey yok ve kaldı ki zaten burası da aynı üst yapıda olduğu gibi sekiz şemaya sahip."

SEKİZ BÖLÜMLÜ MEZAR YAPISI

"Burada o sekizgen şemaya atıfta bulunan sekiz tane dilim var. Kaburga diyoruz biz buna, bu kaburgaların etrafı dahil olmak üzere kemerlerin çevresi de kırmızı kök boyasıyla şeritler halinde düzenlenmiş. Kaburga ve kemer çevrelerini dolaşan kırmızı kök boya mesela yalnızca bezeme anlamında ya da yorum katabileceğimiz tek verimiz bu mesela ama bu daha çok Roma döneminde yani aslında çok daha evvele tabi ki gidiyor ama Roma döneminde yapılmış olan benzer yapılar da çok kullanılıyor bu kırmızı şerit. Kırmızı olmasının esprisi de daha ziyade öteki dünya inancıyla ilgili. Güneş kültüründe de çok önemli bir renktir kırmızı. Çünkü alevin rengidir. Güneşin bir temsilcisidir, temsili bir rengidir, o nedenle de bu tür şeritler mezar yapılarında çok fazla kullanılıyor."

"Bunun dışında herhangi bir Hristiyanlıkla bağlantı kurabileceğimiz veri yok. dolayısıyla o paganizmle Hristiyanlık arasındaki o geçiş sürecindeki bu yapı için hani paganlar da kullanmış olabilir, Hristiyanlar da kullanmış olabilir. çok sonraki süreçte kesin olan bir şey var. Sonraki süreçte artık Hristiyanlık tamamen yayıldıktan sonra elbette ki Hristiyanlar tarafından kullanıldı bu alanlar.”

Çatıda ise amforalar kullandığından bahsettiniz nasıl bir sistem? 

“Şimdi onlar mimariye bağlı olarak özellikle kullanılan çömlek şeklinde şişkin karınlı dip tarafları sivri karınları biraz geniş ve ağız atarafları olan çömleğe benzer bir yapı. Çatı tarafında onların varlığı restorasyon öncesinde zaten bilgimiz dahilindeydi. yalnız güzel noktası mesela tümüyle 360 derece tüm çatıyı dolaşıyor amforalar, bu amforalar mesela şöyle bir özelliği var. Tam çatının eteğinde yani onu yapmalarının amacı zaten onu koymalarının amacı şu oraya ağır bir malzeme konmak istenmiyor. Çatıya yük verilmek istenmiyor. Artı bir diğer özelliği de çok rahatlıkla amforaların diziliş şekli bazı tarafları aşağıya gelecek şekilde dizilir amforların içerisine yukarıya atılacak toprak vs. girmemesi için. Roma dönemi mimarisinden Bizans’a zaten bu geçiyor ve o şekliyle de Osmanlı da buraların restorasyonu sırasında bunları olduğu gibi koruyor zaten."